آتشکده در گنج یابی

سكه های اشكانی : 

به طور كلی اسناد و مدارك زمان اشكانی بسیار اندك است . سكه های سلاطین اولیه اشكانی تنها معرف نام و لقب پادشاه است . همین امر تطبیق سكه های دوران اشكانی را دچار اشكال كرده است . از اوایل قرن اول قبل از میلاد نام شخص در روی سكه ها نقش گردید و از سال 137 قبل از میلاد سكه ها را با قید تاریخ كه مبدأ آن سال 1312 قبل از میلاد یعنی تأسیس سلسلة سلوكیها بود ضرب می كردند . از زمان سلطنت بلاش اول (57 ـ 51) م بتدریج برای نوشتن روی سكه ها از الفبای آرامی به جای یونانی استفاده كردند . 

اساس پول دولت پارت بر نقره بوده است كه تقلیدی از پول سلوكیان شمرده می شود ولی از قرن دوم پیش از میلاد ایشان مبنای مستقلی برای پول خود ایجاد كردند ولی از لحاظ تسهیل تجارت و داد و ستد و خویش با روم ، پول خود را از حیث وزن با دینار روحی برابر ساختند . در آن زمان تاریخ سكه های پادشاهان پارت از مبدأ عهد سلوكیان احتساب شده و نوشته های آنها به یونانی بوده است . در قرن اول میلادی نوشته های پارتی (آرامی) بر سكه های پارتی پدید آمد و در عین حال جنس فلز سكه ها به بدی گرائید و از وزن آنها كاسته شد . برخی پادشاهیهای كوچك و تابع نیز به نام خود سكه ضرب می كردند .

« در روزهای خیزش پارتیان در سال 238 ق . م پولی كه در بخش شمالی ایران در گردش بود ، همانند پول بقیة امپراتوری سلوكی بود . اما سكه خانه های باكتریا و هكاتوم پولیس رفته رفته ترجیح می دادند كه در ناحیة آنها دراخم رواج یابد ، در صورتی كه میان پادشاهیهای انتیوخوس یكم و سوم در اكباتان سكه ای با این جنس و واحد ضرب نمی كردند و در عوض بر زدن سكه های چهار عرضی بیشتر تأكید می رفته است . وزن استانده ای كه برای سكه ها در نظر می گرفتند برگرفته از نظام آتیك بود چنانچه در سدة سوم پیش از میلاد وزن دراخمها به حدود 4 گرم رسید . نقش رسمی روی این سكه های سلوكی تصویر بر پادشاه بود كه پشت سكه نیمرخ چپ آپالون را نشان می دهد كه بر قبة سپر نشسته و كمانی در دست دارد . بیشترین سكه های پارتی كه اكنون موجود است از گنجینه ای در دورة اترك كه در باختر بجنورد قرار دارد بدست آمده است . فرسوده ترین سكه ها و بنابراین نخستین گروه از سكه های پارتی نیم رخ راست سری بدون ریش را روی سكه نشان می دهد كه با شلقی بر آن نهاده است و بر پشت آن طرف چپ تیراندازی در جامعة مهرانشینان نقش گردیده كه بر پایه ای نشسته و كمانی بدست گرفته است . طرح و ساختمان این سكه ها (پارتی) از سرمشق هلینستی كان و بیش پیروی می كند » . 

مهرداد اول : 

بعد از شكست آنتیوخوس در مغنسیا حدود 190 ق . م زنجیرهایی كه یونانیان بر دست و پای پارت بسته بودند سست شد و امكان به گردش درآمدن پولی مستقل برای پارت فراهم شد . مهرداد یكم كه در حدود سال 171 ق . م بر تخت نشست عامل اصلی گسترش سیاسی پارت بود . سكه های این پادشاه در درجة اول تصویر چهره ای بدون ریش كه با شلقی بر سر دارد نقش شده كه تقلیدی از سكه های سابق است ، اما بعدها نیم تنه ای با آرایش مشابه جانشین آن می شود . و در پشت سكه تیراندازی بر سپرآپولون نشسته نه بر روی چهار پایه.

اكباتان در سال 148 ق . م بدست اشكانیان افتاد ، اما همینكه سكه خانة با اهمیت این شهر به دست مهرداد افتاد از تسهیلات آن بهره مند گردید . شمار زیادی سكة برنزی ضرب گردید . سرانجام سال 140 ق . م نیروهای پارتی بین النهرین را با شهر معروف آن سلوكیة كران دجله به تصرف درآوردند . در اینجا نیز سكه های مهرداد مستقیماً از سكه های پادشاهانی كه به تازگی بیرون رانده شده بودند تقلید می كنند . 

فرهاد دوم : 

نخستین سكه های فرهاد دوم پسر جوان مهرداد ظاهراً در سكه خانه شوش در الومایی زده شد . چهار دراخمیها بالاخص (با طرح آپولون كه بر قبة سبز نشسته بر پشت سكه) دقیقاً از سبك سكه های كمنسكیرس پادشاه محلی پیروی می كنند . بخش عمده سكه های فرهاد ، دراخما ، سكه های سیمین و برنزی هستند كه در ایران زده می شدند . تصویر روی سكه تنها ریش كوتاهی دارد و تیرانداز پشت آن دارای نوشته « شاه بزرگ ارشك ، پدر خدا است كه لقب اخیر به رساندن مهرداد به مرتبة خدایی اشاره دارد » . یك نوآوری حضور نام سكه خانه ها بر پشت سكه هاست . سكه خانه اصلی اكباتان بی گمان در پیروی از رسم سلوكیان از این نشانه ها چشم پوشیده یك دراخم كه شاید در این شهر ضرب گردید . دوست دار پدر را جانشین پدر خدا می كند . مقران 13 ق . م انتیوخوس هفتم به بین النهرین تاخت ، اما سرانجام شكست یافت و در سلوكیه سكه هایی كه ویژگی سبك یونانی را داشتند به افتخار پیروزی فرهاد ضرب گردید . فرهاد دوم در جنگ با صحرانشینان كشته شد . هوسپا یوسین پادشاه خاراسن از گرفتاری اشكانیان در مرزهای خاوری استفاده كرد و به بین النهرین تاخت ، اولیایی سكه خانة سلوكیه كه سرگردان بودند ، كه چه كسی را به رسمیت بشناسد ، سكه هایی با تصویر مهرداد یكم ضرب كردند ، كه مدتها پیش در گذشته بود و بدین وسیله وقت كشی می كردند . 

مهرداد دوم : 

مهرداد دوم فردی ممتاز و لایق و مدبر بود . او كه لقب كبیر دارد ، خود را بر روی سكه هایش به یونانی تئوپاتور (پدرخدا) می نامد ، این پادشاه با وجود برخورد با مشكلات فراوان و وضع آشفته ای كه شاهنشاهی پارت داشت . توانست از لحاظ مختلف از حمله سركوبی قبایل و مغلوب ساختن سكاها و انعقاد معاهده با امپراتور چین و سامان دادن به وضع ارمنستان و به اطاعت واداشتن فرمانروایان یونانی باختر ایران را تبدیل به یك قدرت بزرگ جهانی می كند .

سكه های مهرداد دوم : 

از مهرداد دوم سكه های متنوعی باقی مانده است كه از لحاظ تزئینات و نوع تاج با هم تفاوت دارند . در یكی موهای سر او لوله شده و از روی پیشای شروع و پشت سر ختم گردیده است . و به جای تاج نوار ساده ای به سر بسته كه در پشت سرآویزان است . در نوع دوم موها به زیر تاجی گرد كه با دو زبانه گوشها را پوشانیده ، قرار گرفته است ، و تاج از سه ردیف مروارید و گلی به طرح ستاره تزئین شده است . بر روی سكة مهرداد القاب مختلفی مانند اپی فانوس (نامی) اورگت (نیكوكار) و دكایو (دادگر) به كار رفته است . همچنین بر روی بعضی از درهم ها به جای كلمة شاه ، شاهنشاه به كار رفته است . 

بر مسكوكات اشكانی علامت شهری كه سكه زده شده ، مشخص است ، از این طریق می توان فهمید چه شهرهایی ضرابخانه داشته اند . بر سكه های پراتی علاوه بر زمان و خط یونانی ، ندرتاً حروف آرامی هم مشاهده می شود . 

نوشته های یونانی روی سكه ها در اوایل حكومت پارت خوب است ولی از اواسط آن و اواخر این حكومت نوشته ها ضراب می شود . علت آن است كه چون ضرابخانه های جدید زده شد كه استادان آنها غیریونانی بودند ، چون زبان یونانی را بلد نبودند ، از سكه های یونانی تقلید كردند ، با بهتر است گفته شود نوشته های آنها را تقلید می كردند . محققین این نوع سكه ها را مسكوكات شده اند بربری می گویند . 

سكه هایی كه از مهرداد دوم باقی مانده او را دارای چشمهایی درشت ، بینی بزرگ روحی و كلاه مروارید دوخته با نیم تاجی به صورت اشعة خورشید بر سر دارد . لقب او بر روی سكه هایش « تئوپاتور » یعنی پسر خدا و « نیكاتور » یعنی فاتح آمده است .

سنتروك : 

سنتروك در سن 80 سالگی به پادشاهی رسید و گمان می رود وی برادر اشك ششم مهرداد اول باشد . بر روی سكه ها تصویر وی با ریش پر و سبیل بلند و قیافه ای نجیب مشاهده می شود . تاج وی كلاهی است مدور كه از سه ردیف با مروارید تزئین شده بود . و در وسط آن قطعه جواهر به شكل ستاره نصب است . بر پشت سكه نقره است : شاه بزرگ ، دوستدار پدر .

فرهاد سوم : 

از فرهاد سوم دو نوع سكه موجود است . نوع اول تصویر وی با تاجی ساده كه از نواری كه دور سر بسته شده و در پشت سر گره خورده است ، تشكیل یافته است . نوع دوم كه بسیار مجلل می باشد . تاج مدوری است كه زبانه ای روی گوش و زبانة دیگر پشت سر را پوشانده است . دور و لبة تاج از مروارید تزئین گردیده و شعله های آن از قسمت مرور ساطع است و در وسط تاج قطعه ای از گوهر گرانبها به شكل شعله نصب است . تصویر فرهاد و قیافة برازندة او با چشمان درشت و بینی كمی منحرف و سبیل و ریش پر نشان می دهد . بر گردن فرهاد سوم دو ردیف گردن بند قرار دارد و حاشیة قبا از در و گوهر تزئین یافته است . 

مهرداد سوم : 

فرهاد سوم با توطئه پیران خود ، مهرداد و اُرُدْ از سلطنت بر كنار و حتی بنا بر عقیده عده ای از مورخین فرزندان ناخلف او را مسموم كردند . در بین دو پدر كش جنگ درگرفت و مهرداد برادر بزرگتر بر تخت نشست . ولی به دلیل تندخویی و سخت گیری ، مورد نفرت قرار گرفت ، و بزرگان ارد را به شاهی برداشتند .

از مهرداد سوم سكه هایی به این شرح باقی مانده است . « روی سكه تصویر نیم رخ مهرداد كه به جای تاج ، نواری بر روی قسمتی از پیشانی قرار دارد و موی سر بسته و از پشت سر گره خورده و آویزان است . موهای مجعد روی گردن را گرفته و ریش مدور او نسبتاً كوتاه است . پشت سكه : اشك كمان به دست بر تخت نشسته و اطراف او نوشته القاب قرار دارد » .

اُرُدْ اول : 

بعد از مهرداد سوم ، بزرگان اُرُد را به شاهی برداشتند ، دورة پادشاهی ارد یكی از مهمترین قسمتهای تاریخ پارت است . زیرا در این زمان است كه جنگ معروف حران به وقوع می پیوندد و شكست سهمگینی به دولت روم وارد می شود. هنگامی كه پاكر فرزند ارد در جنگ با رومیها كشته شد ، ارد فرند ارشدش به نام فرهاد را جانشین خود كرد ، و خود از سلطنت استعفا داد ، ولی بدست پسرش فرهاد خفه گردید و به قتل رسید ، همانطور كه خود قبلاً پدرش را كشته بود . 

سكه های ارد اول : 

روس سكه : « تصویر نیم رخ و نیم تنة ارد ، با چشمانی درشت و زیبا و بینی بلند ، سبیل و ریش پر و موهای مجعد كه گردن وی را پوشانیده است . تاج ارد به صورت نواری زرین و مخصط در پشت سر گره خورده تا پشت شانه آویزان شده است . گاهی در زمینة سكه ، هلال ماه یا ماه ستاره نقر است . پشت سكه : اشك كمان به دست بر تخت نشسته و دور نقش وی ، نوشته القاب ارد در هفت ردیف قرار دارد ».

خصوصیات مسكوكات اشكانی : 

با توجه به اینكه پرداختن به تمام جزئیات مسكوكات شاهان اشكانی در این تحقیق نمی گنجد لذا به ذكر خلاصه ما بقی می پردازیم . به طور كلی مسكوكات اشكانی از نقره و مس بود . سكه های نقره بر دو نوع بود . 1 ـ دراخم كه آن اصلاً پول یونانی بود 2 ـ چهار دراخمی كه حدود 4 گرم و گاهی كمتر وزن داشته است.

این چهار دراخمی ها با دینار رومی برابری می كرد . كلیة سكه های اشكانی در قشنگی پست تر از سكه های ساسانی است . روی سكه ها صورت شاهان اشكانی است كه بر تخت نشسته و كمانی به دست گرفته و زن آن را كشیده اند . بعضی از سكه ها صورت ارباب انواع یونانی را داراست . در دورة اشكانی پایة پول ایران بر نقره بوده است .

بر سكه های اشكانی شكل زن بندرت پیدا می شود . نمونة آن سكه فرهاد پنجم است كه صورت ماد و اورا داراست . معمولاً بر سكه سرشاه نقش شده ، اما سكه ای هم بدست آمده كه شاه را سوار بر اسب نشان می دهد . از سكه های پارتی چنین برمی آید كه آنها چیزهای زیادی را از یونانی ها و سلوكیان تقلید كرده اند .

سكه های ساسانی : 

دولتهای هخامنشی ، اشكانی و ساسانی كه روی هم رفته بیش از هزار سال بر ایران حكومت كردند همگی به ضرب سكه پرداختند . ولی سكه های ساسانی دارای اهمیت بیشتری است . زیرا منابع گرانبهایی از حیات اجتماعی و اقتصادی و سیاسی آن دوران ارائه می دهد . پیروزیهای مهمی كه شاهپور اول در مقابله با رومیها داشت ، در تاریخ آن زمان و اوضاع آن زمان دارای اهمیت فراوان بود . به طوری كه شاهپور اول دستور داد نقش آنها را بر روی صخره ها كنده كاری نموده ، ولی این رویدادها بر روی سكه ها نقش بسته نشده علت آن این است كه سكه برای ساسانیان عمدتاً یك وسیله اقتصادی بود . 

نوع سكه های ساسانی : 

ظاهراً مسكوكات عهد ساسانی دو نوع بوده است . یك نوع آنها از طلا ضرب می شد ، و دیگری از نقره . مسكوكات طلا كه دینار گفته می شد ، بندرت به دست می افتد . پادشاهان اولیة ساسانی نوعی سكة طلا داشته اند كه از حیث وزن ، با سكة امپراتوران روم به نام (اوری) Aurrei مساوی بوده است . علاوه بر اینها سكه هایی طلایی از آن زمان به دست آمده از حیث وزن با هم تفاوت دارند . درهم نقره را تقریباً همیشه به یك وزن ضرب می كرده اند . سنگینی این درهمها بین 65/3 تا 94/3 گرم است . سكه های كوچك نقره هم ضرب می كرده اند از اینقدر دیوبول diobole (معادل نیم درهم) و اوبول یا دانگ معادل درهم و همیوبول معادل درهم . سكه های مسی هم در آن زمان ضرب می شده كوچكترین پولی كه اسم آن از زمان ساسانیان به ما رسیده است . پیشیز است .

نوشته های روی سكه ها : 

نوشته های روی سكه های ساسانی به خط پهلوی ساسانی (فارسی میانه) است . و در بعضی نوشته های رمزی مورد استفاده قرار گرفته است . بر روی سكه هموراه نام و لقب پادشاه ضرب می گردید . اما بعد از پادشاهی بهرام چهارم نوشته های پشت سكه تغییر كرده و محل ضرب سكه و به دست دادن سال پادشاهی است . البته سكه هایی مع در موارد خاص ضرب می شدند نوشته های ویژه ای داشتند . نوع نوشته ها تا روزگار بهرام گور (پنجم) یكسان است . 

« مزدا پرست ، خدایگان ، شاهنشاه ایران كه از نسل یزدان است » از پادشاهی هرمز یكم تا پادشاهی شاهپور سوم گهگاه عبارت «وانیران» نیز وارد آن عبارات می شود . 

پشت سكه عموماً شكل آتشدانی است كه در وسط دو نفر قرار گرفته است . پشت سكه های شاهان معلی فارسی در زمان سلوكی ها و اوایل پارتها نیز شكل آتشدانی بوده است .

در روی سكه های ساسانی ، نام شهرهایی كه سكه در آنجا زده شده با علامت اقتصادی مشخص گردیده است . مثلاً « ست » علامت شهر استخر ـ رام : علامت شهر رامهرمز ـ دا : داراب گرد و غیره . سكه های ساسانی در زمان خسرو اول به حد اعلای بزرگی رسیده بود .

سكه خانه ها : 

از همان آغاز حكومت ساسانی ، حكومت مركزی در كار سكه زنی نظارت دقیقی می كرده است . در آنجا حكومت ساسانی سه سكه خانه بیشتر نبوده است . ولی در زمان شاپور دوم و با سفرهای جنگی او سكه خانه های جنگ نیز بوجود آمدند . كه یكی از آنها در افغانستان كنونی بود . ساسانیان هنگامی كه به قدرت رسیدند همة سكه های نواحی نیمه مستقل را كه از دورة اشكانی مانده بود از گردش خارج كردند . اما با فتح موقتی سرزمین كوشان در زمان شاهپور دوم و جانشینان او ناگزیر شدند كه با پول بیگانه خود را سازش دهند و آن را بپذیرند .

شرح سكه های اردشیر اول : 

« نوع اول : اردشیر از روبرو تصویر شده ، اطراف كلاه او « مروارید » دوزی است و هلال و ستاره ای بر آن دیده می شود . نوع دوم : نیمرخ راست اردشیر با كلاه معروف اشكانی تصویر شده است . در انتهای كلاه دو ردیف مروارید دوزی دیده می شود . كه فاصلة میان آن دو ردیف نیز مروارید دوزی است ، موی سر در زیر پوشش كلاه كه آن نیز مروارید دوزی است پنهان شده است ؛ از كلاه نواری بنام « نوار اشهره وند » آویخته است ، گرد تصویر چنبری نقطه چین ضرب شده است » .

شاهپور اول : 

« تصویر نیم رخ شاپور با افسر شهریاری كنگره دار كه گوئی بر بالای آن نصب شده است . از گوی و انتهای افسر شهریاری رو به بالا دیده می شود » پشت سكه : « آتشگاه كه پایه آن ستونی است بلند ، بر پایه ، آتشدان نهاده شده است . مجموعة آتشگاه از چند قطعه راست گوشه تشكیل شده است در دو سوی آتشگاه دو تصویر با افسر كنگره دارد دیده می شود كه از كمرشان شمشیری آویخته است و نیزه ای بدست دارند » .

خصوصیات كلی سكه های ساسانی : 

مسكوكات ساسانیان از طلا ، نقره ، مس و برنج است . سكه های طلای ساسانی در زمان شاپور اول و دوم موافقتی با سكه های طلای رومی داشتند . ولی بعدها وزن سكه های طلا مختلف شد . سكه های نقرة ساسانی همان درخم است ، ولی از تحقیقات محققین چنین ب می آید كه در آن زمان درخم استعمال نمی شد . سكة نقره را زوز یا زوزون می گفتند یا كرشه هم گفته می شد . سكة نقره نزدیك به یك متقال وزن داشت . به احتمال فراوان پول مسی را معا می گفتند (معا یك لغت سامی است ) . بعضی از سكه های ساسانی دارای خط آرامی است . ولی اكثریت با خط و زبان پهلوی ساسانی نوشته می شدند . 

لوكونین عقیده دارد كه ساسانیان سكه های خود را بر روی سه فلز طلا ، نقره و برنز ضرب می كردند . یكی از ویژگیهای سكه های ساسانی تصویرهای یكسان بر رویه و پشت سكه ها بود كه در آنها تصویر نیم تنة شاهنشاه در سمت راست نقش می شد . گاه در سكه های ساسانی نقش شاه و جانشین او یا تصویر سه گانة شاهنشاه بانوی بانوان و جانشین شاه نقش می گیرد .

باید دانست كه سكه های پهلوی ساسانی برای فهم تاریخ ساسانیان دارای اهمیت زیادی است . بزرگترین مجموعة سكه های ساسانی در موزة بریتانیاست . چون تاج هر یك از شاهان ساسانی شكل خاصی است . می توان سكه های آنها را تشخیص داد . مثل : اردشیر كه ابتدا مروارید نشان بود ولی شكل آن تغییر كرده و به صورت گویی كه شاید علامت كرة زمین یا خورشید باشد درآمد . تاج شاهپور اول كنگره دار بود و شباهت به تاجهای سلاطین هخامنشی داشته است ، و نیز بر روی آن گویی نصب شده و مرصح به جواهر بوده است . تاج شاهپور دوم نیز كنگره دار بوده كه گویی منسوجی بر فراز آن است ، و از اطراف دارای نوارهای مواج است . شكل این تاج از شاپور اول تقلید شده و تفاوتی كه با آن دارد از حیث قوسهای كوچكی است كه بر فراز لبة تحتانی تاج دیده می شود .

لازم به ذكر است زمانی كه ایرانیان در زمان شاهپور دوم و جانشینانش بر سرزمین كوشان غلبه كردند ، لقب « گوشانشاهان » یا « شاه بزرگ » كوشانیان داشتند . این موارد از سكه هایی كه در زمان شاهپور دوم بدست آمده است ، مشخص می شود .

سخن آخر : 

بحث سكه و سكه شناسی بحث بسیار گسترده ای است كه بدون شك شناسایی این سكه ها ، با توجه به اینكه از منابع مهم و اصلی به شمار می روند ، می تواند به سیر پیدایش تمدنها و چگونگی سقوط آنها ، نوع آداب و رسوم و بسیاری مسائل دیگر را بر ما روشن سازد . با شناسایی سكه ها می توان ، نقاط كور و تاریك بحثهایی تاریخی و جاهایی كه اسناد آنها موجود نیست را روشن كرد و به حقایق موردنظر دست رسی پیدا نمود . اگر باستان شناسان و متخصصان كشورمان با حفاری در جاهایی كه نیاز به حفاری دارد بتوانند با پیدا كردن سكه هایی كه هنوز در زیر خاك قرار دارند همت گمارند ، می توانند كمك فراوانی به تاریخ این كشور و جهان نموده و عظمت ایران را در گذشته بیش از پیش نمایان كنند . جای جای این كشور كهن سال آثار گذشتگان ما وجود دارد . كه روزگاری در جهان حرف اول را می زدند و اكنون فقط آثار آن باقی است . ما نیز به داشتن چنین اجدادی افتخار می كنیم و با سعی و تلاش و فرهنگ سازی سعی در حفظ آثار قدیمی این كشور و جلوگیری از به تاراج رفتن این سرمایه ملی خواهیم كرد ، و این مهم جز با همیاری تمامی ایران دوستان میسر نخواهد بود.

لطفا سئوالات خود را به ایمیل ذیل بفرستید

[email protected]

به دلیل زیاد بودن سئوالات اولویت پاسخ گویی با دوستانی هست که کد اشتراک بگیرند

هزینه کارشناسی

یک ماهه 100000تومان

سه ماهه 200000 تومان

شماره تلگرام برای کارشناسی و سفارش انواع دستگاه فلزیاب 09013545415